Жаңалықтар архивы

- Сүйіншілік Әмірхамзиұлы, сіз бірбеткейлігіңізбен ерекшеленесіз, оны сұхбаттарыңыздың бірінде энергетикалық сектордағы оқытудың сапасы туралы айтқан сөзіңізден байқауға болады. Келесі сөзіңіз есте қалды: «Энергетикалық кәсіпорындардың басшылығына трансформаторды генератордан айыра алмайтын, бесінші сыныпта өтетін ең қарапайым Ом заңын білмейтін адамдар келеді, осындайда басқарудағы құзыретті басқару туралы қалай айтуға болады?». Осындай қарапайымдылық пен шыншылдығымен елдің энергетикалық нарығындағы қазіргі жағдайды сипаттай алар ма едіңіз?

- Электр қуаты нарығында бәрі мінсіз емес. Бір уақытта Қазақстан оны реформалау бойынша маңызды қадамдар жасады. ҚР Энергетика министрінің бірінші орынбасарының жұмысында да мен өнеркәсіптің қайта құрылымдау жоспарын дайындауға қатысқанмын. 

Содан кейін біз электр беру желілерін, электр станцияларын бөліп, жылу желілерін бөліп алдық. Барлығын оқып, бүкіл әлем бойынша саяхатқа шыққаннан кейін, біз нарықтық ережелерге сәйкес жұмыс істейтін, сондай-ақ осы нарықты алға жылжыту үшін жеткілікті тиімді электр нарығын құрғымыз келді. Ең алдымен, ол бәсекеге қабілетті болу керек еді. Тұтынушыларға объективті баға белгіленетін болады - бұл 1990-шы жылдардың ортасындағы алғашқы ұран болды. Біз субъектілердің тиісті түрде қозғалуына және дамуына мүмкіндік беретін тиімді жұмыс істейтін нарық құратынына сенімдіміз. Бүгінгі таңда түсіндік - біз жоғары тиімді, өтімділігі жоғары, ашық электр нарығын құра алмадық. Бұл ақиқат!

-Ал, Сіздің ойыңызша, осының басты себептері не?

- Біріншіден. Біз Батыс елдерінің тәжірибесін көшіруге тырыстық. Олар капиталистік нарықтық экономикадан рухани дамығанын ескермедік. Олар балалық шақтан энергия нарығын тиімді жəне пайдалы деп есептейді. Біз энергетикалық нарықты орталықтандырылған, жоспарланған экономикадан бастаймыз, Ресейдің де, біздің де тәжірибеміз нөлге тең.

Біз Құрама Штаттардың, скандинавтық елдердің, Батыс Еуропаның тәжірибесін белсенді түрде қабылдадық, бұл бізге комиссарлы түрде әрекет етуге және тапсырыстарды төмендету оңай болады деп есептедік.  Дегенмен, орталықтандырылған басқару тәжірибесінің ескіріп кеткен қағидалары әлі күнге дейін бізге кедергі келтіреді.

Екіншіден. Бізде жоспарлы экономикаға салынған басқа энергетикалық құрылым болған. Бізде Павлодар облысында - Екібастұз станциялары мен Ақсу стансасында шоғырланған ірі көмір электр станциялары болды.

Үшіншіден. Өңірлік ЖЭС генерацияның жартысына жуығын құрайды.  Олардың басты міндеті - орталықтандырылған жылумен жабдықтау және нарыққа қатысу - бұл бүйірлік міндет.  Олардың мақсаты - адамдардың қатып қалмауы үшін жылу беру.  Қазақстанның климаттық жағдайында олар 6-7 ай бойы мәжбүрлеп режимде жұмыс істейді және олар тек өндірісте сатқандарын сата алады. Олардың бағасы киловатт-сағатты өндіретін зауыттар болып табылатын ГРЭС-мен бәсекеге түсе алмайды.

Төртіншіден. Ең жоғары қуат сыйымдылығының созылмалы тапшылығы.  Өзімізге техникалық қызмет көрсету үшін жеткілікті электр қуаты бар, бірақ жоғарғы қажеттілік уақытты ішінде жеткіліксіз.  Және біз көршілерімізден - Орта Азия елдері мен Ресейден қабылдауға мәжбүр боламыз.

Тағы бір кемшілігі - бір жерде үш станцияның шоғырлануы олигополияға себеп болды.  Бұл субъектілер нарықты үш бөлікке бөліп, бүкіл энергетикалық нарықтың саясатын және ерік-жігерін белгіледі.

Өкінішке орай, қалыптасқан модель инвесторлар үшін тартымды бола алмайды, себебі оның даму үшін ешқандай жолы жоқ.  Электр энергиясы нарығының құрылуы экономиканы нарықтық жолға көшуіне сәйкес келуі елеулі ықпал етті.

Бірқатар басқа да сәттер бар.  1990 жылы бізде 100 миллиард кВт/сағ электр энергиясын тұтыну болды.  Экономиканың қайта қалпына келуіне байланысты көптеген тұтынушылар оны бұрынғы көлемде тұтынуды тоқтатты.  1999 жылы тұтыну көлемі екі есе азайды - тек 54 млрд. КВт/ сағ.  Біздің станцияларымызда ішкі нарықта сұранысқа ие болмаған қуаттылық көп болды.  Қуаттылықтың жартысы пайдаланылмады, амортизация пайда болды, операциялық шығындар талап етілді, бірақ олар нарықтан тиісті кірістер алмады.  Көршілер де солай істеді.  Мұндай артық электр қуатына ие бола отырып, біз тіпті жаңа қуаттарды енгізу туралы ойлай да алмадық.

- Енді жағдай түбегейлі өзгерді. Сіз Электр энергиясының көтерме сауда нарығындағы орталықтандырылған сауда секторын басқаратын инфрақұрылымдық компанияланың басшысы ретінде энергетикалық нарықтың барлық даму тенденцияларын және ауытқуларын білесіз...

- 2000 жылдан бастап электр энергиясын тұтынудың өсуі басталды. 2012 жылы біздің тұтыну 90 миллиард кВт/сағаттан астамға жетті, біз сол деңгейге жеттік, бірақ қуаттар бірдей болып қалды, сонымен қатар, олардың тозуы жылдам.

Осылайша, электр энергетикасы қуаттың болмауына байланысты бүкіл экономикаға тежеуі мүмкін сәтте сөзсіз жақындап қалды. Алдағы тапшылыққа жауап ретінде мемлекет маргиналдық тарифтерді енгізу арқылы 2008 жылдан бастап «әлеуетке орай инвестициялар» саясатын енгізу арқылы жауап берді. Мемлекет инвесторларға тарифтерді көтеруге рұқсат беремтінін, бірақ елде қуат тапшылығы болмауы үшін жаңа қуаттарды енгізу керек екенін түсіндірді .

Тіпті жоспарланған қуатты енгізу бәсекелестік негізде электр энергиясы нарығының жұмыс істеуі үшін ең аз қажетті резервтерді құруға мүмкіндік бермейді. Неліктен?  Барлық болжанған электр қуатының баланстарына талдау 2025 жылға дейін Қазақстан үшін тұтынудың айтарлықтай асып кету мүмкіндігінің жоқтығын көрсетті, себебі тұтыну көлемі артып келеді.  Жылдық өсім электр энергиясын тұтыну шамамен 4 млрд. кВт/сағ тарифі, және ол сол жылдамдықпен жылдық артып болуы жалғастырады, егер байланысты баға шектері саясатына, оның ішінде жоспарланған электр қуаты ұлғайту, тек қажеттіліктерін жабуға қабілетті болар еді, бірақ жасай емес, бәсекелестік нарықтың жұмыс істеуінің алғышарттары.

«Біз тек нарықтың тұрақты тетігінің алғышарттарына ғана емес, қазақстандық электр нарығындағы проблемаларды шешуге қатысты нақты ұсыныстарға да мүдделіміз ...

- Менің пікірімше, энергетикалық қуаттарды арттыру үшін базаны құру үшін әкімшілік бағаны реттеу тетігі тиімсіз болуы мүмкін, өйткені нарық тапшылықтың жақын екендігін және бұл мүмкіндіктерді қажет етпейтінін көрсетпейді, бірақ әкімшілік-деңгейде дефицит тапшылығын анықтайды және, оларды енгізудің әкімшілік тетіктерін қажет етеді.  Оның тиімділігін және өтімділігін арттыру үшін электр энергиясы нарығының ағымдағы моделін қайта қарау қажет.

Енді біз қабылданған модельге сәйкес электр энергиясы нарығы бар болғандықтан, ол өмір сүре алмайды деп түсіндік. Біз энергетикалық қуатқа шығу қажеттілігі туралы нарықтық сигналдар беретін және сол уақытта инвесторлар үшін тартымды болатын моделді құруымыз керек. Инвесторлар Қазақстанда инвестицияларды қайтарудың жақсы механизмі бар екенін түсінуі керек.

Электр қуаты нарығының ендірілген моделін әзірлеудегі 15 жылдық жұмыс тәжірибесін талдай отырып, оны дұрыс құру үшін оны мәжбүрлеу қағидаттарына сүйене отырып, нарық субъектілері белгілі бір ережелер мен заңдарға сәйкес орындауды міндеттейді. Ал электр энергиясы нарығында ерікті қатысу принциптеріне негізделген батыс елдерінің, энергетикалық нарығының қолданыстағы моделі негізінде ағымдағы моделін бастапқы жасаушылар, қажетті талаптарды жасай алмады.

- Егер сіздің идеяңызды қорытындылайтын болсақ, онда энергетикалық нарық моделін қайта құру үшін негіз бар. Еріктілік принципін бұзу сәтіне назар аударасыз ба?

- Демек, сіз ерікті болу принципін бұзуыңыз қажет және ол қатысушылардың өз еркімен заңсыз түрде жойылатын модель құруға мәжбүрлеу қағидаттарына негізделген және нарықтың барлық қатысушыларының электр энергия нарығына міндетті қатысу принциптеріне негізделетін болады. Біздің адамдар дұрыс бағыттылықты қалыптастыруға, бұл дұрыс, пайдалы екендігін түсінген кезде, ол осы жолды ешқандай сендірусіз қадағалап отыру керек.

Заң орталықтандырылған сауда нарығына ерікті қатысуды белгіледі. Яғни, қатыспай-ақ қоюға болады. Бұл арзан электр қуатын тұтынушыларға қолайсыздық, тең қолжетімділік принципін бұзу сияқты теріс аспектілерді тудырды.  Бұл екі жақты мәмілелердің, келісімшарттардың құпиялығын және электр энергиясының спекуляциясы үшін жабық сұлбаларды құруды тудырды.  Сонымен бірге, жоғарыда айтылған маңызды мән-жайларды, яғни жылумен жабдықтаумен айналысатын аймақтық жылу электр станцияларының мінез-құлқының моделін дұрыс қалыптастыруы тиіс.

Бұған қоса, бірқатар ірі станциялар ірі тау-кен металлургиялық корпорацияларының бір бөлігі болып табылатындығын және бірінші кезекте бұл корпорациялардың қажеттіліктері үшін жұмыс істейтінін ескеру қажет.  Гидроэлектр станцияларының қуаты негізінен Ертіс каскадын станциялары арқылы жүзеге асырылатындығын ескеру қажет, мұнда негізгі су ағымы Бұқтырма ГЭС-іне берілді.

Өзінің ең жоғары қуатының болмауына байланысты, Орталық Азия мен Ресейден қуат алу қажеттілігін ескере отырып, Қазақстанның баланстық нарығын салу қажет.

- Инвестициялар нарыққа шығу үшін не қажет деп ойлайсыз?

- 2012 жылы «Электр қуаты туралы» заңына енгізілген сыйымдылық нарығының таңдалған үлгісінің дұрыстығы қызу талқыланды.  Электр энергиясы нарығы электр қуаты нарығымен толықтырылды.  Даулардың себептері әртүрлі - кейбіреулер бұл тиімді үлгі емес, басқалары - әлемдік тәжірибеде дұрыс растау жоқ деп санайды.  Біреулер бұл электр қуатының құнының өсуіне әкеледі деп ойлайды, дегенмен бұл шын мәнісінде қаражаттарды капиталдандыру және инвесторлардың қаражатын қайтару үшін өте қарапайым және нақты механизм.  Бұл болашақ электр қуатына мұқтаж тұтынушылардың өздері қатысатын нарықтық механизм.  Көптеген жаңылыс, қандай модель қабылданатынына қарамастан, тұтынушы әлеуетті дамыту үшін қосымша қаражат төлеуге мәжбүр болады.  Бұл міндетті емес, өйткені, егер сіз болашаққа арналған мүмкіндіктерге ие болғыңыз келсе, оларды төлеуіңіз керек, өйткені олар құрылуы тиіс.

Олар электр энергиясы жетіспеушіліктің негізгі көрсеткіші болып табылатындығын ұмытады.  Киловатт емес, Киловатт-сағат жақындап келе жатқан жетіспеушіліктің белгісі.  Мен бұрын-соңды Қазақстанда электр қуатын теңдестіре отырып, электр қуатына байланысты жеткіліксіз деп айтқан болатынмын.

- Сіз нақты нені ұсынасыз?

- Талқылаулардан Парламент қабылдаған және президенттің қолы қойған электр қуаты нарығының моделін жылдам іске асыру керек.  Мен 1999 жылы электр қуатын тұтынуға екі есе азайғанымызды және электр қуаты мен қуатын жеткізетінін айттым.  Егер сол кезде 2000 жылдан бастап электр қуаты нарығы іске қосылса, бүгінгі күні бәсекеге қабілетті электр энергиясы нарығының тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін қуат қуаттарының резервін құруға мүмкіндік беретін жақсы дамыған және жақсы дамыған механизмге ие боламыз.

- Сүйіншілік Әмірхамзиұлы, ақпараттық сұхбат үшін рахмет.  Сіздің болашақ жұмысыңызда сәттілік тілейміз.

Сұхбатты өткізген Гүлмира САРБАСОВА